Actueel

Bevroren in de tijd – overpeinzingen over depressie

di 15 okt 2013 - Leona Aarsen

De afgelopen tijd heb ik een aantal boeken en artikelen gelezen die me aangezet hebben tot een dieper gaande reflectie over depressie. Een paar gedachten daaruit wil ik graag delen.

Depressie is een contextueel fenomeen
Dat zegt psychiater en psychoanalyticus Jos Dirkx in Depressie en psychodynamiek. En dat zegt ook Inez Germeys, hoogleraar ecologische psychiatrie in de documentaire Dwaas en deskundig: depressie heeft vooral te maken met de wijze waarop mensen met hun omgeving omgaan en dat die interactie fout kan lopen.

Depressie is een emotioneel relationeel aandoening, die per definitie te maken heeft met de omgeving, met anderen. Verlieservaringen gaan vaak gepaard met depressie. Mensen die gevoelig zij voor depressie, zijn sterk afhankelijk van anderen voor het op peil houden van hun zelfwaardering. Liefde, steun, respect een aanmoediging zijn noodzakelijk voor het gevoel van welbevinden en veiligheid.

Een gebrekkige zelfwaardering, in combinatie met het ontbreken van externe bevestiging, leidt bijna wetmatig tot een depressie.

Vanuit dit perspectief zouden veel depressies voorkomen kunnen worden door evenwichtige, liefdevolle gezinnen, een steunende opvoeding en veel liefde. Daar zou iedereen bij varen, maar voor mensen die uiteindelijk een depressie ontwikkelen, is dit een meer dan elementaire behoefte. Het lijkt erop dat deze groep mensen zich onvoldoende hebben aangepast aan onze maatschappij (en het menselijk lot in zijn algemeenheid), waarin opvoeding per definitie kinderen schaadt, waar zelfliefde het credo is ter eliminatie van afhankelijkheid van liefde en waardering door anderen.

De tragiek van verborgen idealen
Veel mensen die een depressie ontwikkelen, lijken tegelijkertijd hooggevoelige en zeer idealistische mensen te zijn, met een uitgesproken beeld en mening over hoe de wereld in elkaar zou moeten zitten, over wat eerlijk en rechtvaardig is. Het zijn strijders van het licht…die de strijd verliezen. Ze vechten voor idealen die ze uiteindelijk niet waar kunnen maken. De script van de verliezer.

Erkennen dat de idealen wellicht te rooskleurig waren, is geen optie. De idealen zijn absoluut en onwankelbaar. Dus is het de persoon zelf die van zijn sokkel moet tuimelen en via een depressie ontroostbaar rouwt om wat verloren is gegaan of wat onbereikbaar is.

Maarten van Buuren komt in het afsluitende hoofdstuk van Depressie en psychodynamiek tot de ontdekking dat zijn depressies te maken hadden met zijn leefwijze volgens het scenario van de troonopvolger, de stamhouder van de familie Van Buuren. Een scenario dat aan hem hoge eisen stelde…misschien wel té hoge. Door de depressie was hij op zijn knieën gedwongen, om na te denken over zijn idealen en onbewuste drijfveren. Daarna pas kon hij dit scenario vervangen door het realistisch aanvoelen scenario van de draaikolk: een onophoudelijke worsteling tegen de depressie, wanhopige pogingen om niet meegezogen te worden in de draaikolk die zich altijd in zijn buurt bevindt.

Implosie van emoties
Het verliezen van grip op idealen of geliefden gaat gepaard met heftige emoties: woede, frustratie en diep verdriet. De persoon die depressief raakt, zet een slot op het uiten van emoties als woede en frustratie, uit angst voor controleverlies, straf of wraak. Het gevolg is een allesoverheersend gevoel van machteloosheid. In plaats van vluchten of te vechten (vermoedelijk heeft de persoon dit zonder succes al geprobeerd) bevriest de persoon. De storm raast alleen nog maar binnen en richt zijn destructieve krachten op de persoon zelf, in de vorm van zelfverwijten en het vernietigen van het zelf(beeld).

Psychotherapeut Bob Vansant, bestempeld als de meest spraakmakende therapeut van Vlaanderen, zegt: ‘je zou de boosheid en de agressie van richting moeten laten veranderen – naar buiten toe, in plaats van binnen’. Expressie is de weg uit een depressie, is zijn overtuiging. Depressie is geen ziekte, stelt Vansant, maar een gezonde reactie op een ongezonde situatie: de implosie van emoties, de machteloosheid en de bevriezing zijn allemaal overlevingsstrategieën om het hoofd boven het water te houden.

Zin geven aan zinloosheid
Het is treffend hoe allesoverheersend de menselijke behoefte is aan zingeving en –ervaring. Om niet ten onder te gaan, hebben we allemaal een diepgewortelde behoefte aan (enige) zekerheid dat het leven – ons leven-  zin heeft, dat de gebeurtenissen in ons leven een doel dienen en ergens goed voor zijn. Depressie wordt gekenmerkt door het ontbreken van deze zin-ervaring. Alles is zinloos, nutteloos, grauw.

Het principe van bewustzijn van zingeving illustreert Maarten van Buuren aan de hand van een eenvoudig tekeningetje. Het is een cirkel, opgebouwd uit kleine stippen. Als we de cirkel als geheel waarnemen, dan tellen we niet het aantal stippen en benoemen we het ook niet als een constellatie stippen, maar als een cirkel. We nemen het geheel waar. Op het moment dat iemand nog bezig is met het maken van de tekening, ontstaat het beeld van de cirkel pas na pakweg 6-7 stippen die het begin van de cirkel vormen. We gaan als het ware de al gezette stippen vooruit projecteren, om het geheel af te maken.

In het geval van een depressie kan iemand die cirkel (het samenhangede patroon) in zijn leven niet waarnemen. Hij ziet eerder een aantal losse stippen, zonder ordening of logica. De waarneming van deze stippen kan niet omgezet worden in een patroon. Bij depressie wordt het patroon namelijk onderbroken, de stippen volgen een eigen koers die tegen de verwachtingen ingaat.

Na (en zelfs gedurende) de depressie is echter de behoefte aan zingeving even groot. Men wil zin geven aan zinloosheid, aan die van de depressie. De depressie dient verklaard en ingebed te worden in de reeks van levensgebeurtenissen en relaties. In het geval van Maarten van Buuren maakte het scenario van de troonopvolger plaats voor die van de draaikolk. Het eerste is tevens de rechtvaardiging van het tweede. De draaikolk ‘makes sense’.

Bevroren in de tijd
Mindfulness wordt vaak ingezet bij de behandeling van depressie. Dat heeft me altijd bevreemd. Iemand met depressie is al veroordeeld tot het hier en nu. Het verleden is immers grauw en de toekomst hangt onbereikbaar in het luchtledige. Er is niets om naar te vluchten, alleen de zinloosheid en kwelling van het hier en nu, waar niet aan te ontsnappen valt. Alles beschuldigt en veroordeelt. Maarten van Buuren schrijft hierover zo: ‘jaren later drong het tot me door dat de crisis te maken had dat ik me niet meer kon uitstrekken in de tijd, en dat dit onvermogen direct samenhing met het gevoel dat ik steeds minder bestond naarmate de aanval sterker werd en dat ik geheel uit het bestaan verdween op het hoogtepunt van de crisis. Op dat moment bestond eenvoudigweg niet meer.’

Zijn in de tijd (het bestaan) beschrijft Van Buuren als een gang die je kunt betreden in twee tegenovergestelde richtingen. De gang links strekt zich uit naar het verleden, de gang rechts naar de toekomst. Tijdens de depressie slibben deze gangen dicht, ze vervagen en verschrompelen. Je komt vast te zitten in het heden, zonder daaruit te kunnen ontsnappen. Mindfulness lijkt me hierbij de bezegeling van de vloek.

Literatuur & bronnen:
- Depressie & psychodynamiek, Dirks, J., Nicolai N., (redactie), Sjibbolet, Amsterdam, 2012, ISBN 978 94 9111 012 2
- Dwaas en deskundig, een film van Sanne te Pas, Cantolibrefilms.nl
- Weg met je depressie, Dagmar van der Neut, in Psychologie Magazine jaargang 32, september 2013, p. 84-88